Osadnictwo żydowskie w Różanie sięga XVII wieku. W czasie „potopu” szwedzkiego (1655–1660) większość miejscowych rodzin żydowskich wymordowały wojska Stefana Czarnieckiego za rzekomą czy rzeczywistą współpracę z oddziałami króla szwedzkiego Karola Gustawa X.
W XVIII w. działał już samodzielny kahał, który usamodzielnił się od kahału w Makowie Mazowieckim. Z tego okresu pochodzą także pierwsze informacje o miejscowej synagodze. Stosunki między ludnością żydowską a chrześcijańskim mieszczaństwem regulowała specjalna. Jej treść zatwierdził król Stanisław August Poniatowski 15 maja 1766 roku. W 1792 r. umowa została zerwana przez mieszczan, co wywołało reakcję króla. Źródłem utrzymania miejscowych Żydów był przede wszystkim handel z ludnością wsi z całej okolicy[1.1].
W 1816 r. urząd rabina piastował Hersz Jakubowicz, pochodzacy ze wsi Krzynowłoga w powiecie przasnyskim. Jego następcą został Chaim Nuta Frydman. W drugiej połowie XIX w. władze odmówiły zatwierdzenia go na pełnionym urzędzie, ze względu na słabą znajomość języka polskiego.
W 1827 r. w Różanie mieszkało 310 Żydów[1.1.1]. Synagoga mogła pomieścić 473 osoby. W czasie powstania listopadowego (1830–1831) różańscy Żydzi zbuntowali się przeciwko zarządzeniom dowódców oddziałów polskich. W Różanie i okolicach powstańcy powiesili za szpiegostwo niejakiego Berka oraz żydowskiego kelnera i dróżnika, który przeprowadził przez Narew oddział rosyjski, Antoniego Darewskiego.
W latach 1881–1888 rabinem różańskim był Izrael Nusen Koperstock (Kupersztok). W 1884 r. w miasteczku mieszkało 1159 Żydów[1.1.1]. W drugiej połowie XIX w. miejscowi Żydzi zajmowali się arendowaniem, dzierżawami, handlem i rzemiosłem. W tej ostatniej grupie zawodowej w 1892 r. zanotowano: 10 żydowskich krawców, 4 stolarzy, 4 kowali, szewca, czapnika, ślusarza, zegarmistrza. Wielu z nich zajmowało się produkcją tzw. tandety, czyli towarów o niskiej jakości. Kilku Żydów prowadziło zakłady tkackie, garbarnie, młyny i farbiarnie. Największym przedsiębiorcą był J. Beckier – właściciel tartaku, młyna parowego i dużej cegielni w Dyszobabie pod Różanem.
Od 1908 do 1924 r. gminą kierował rabin Naftali Josef Frajnd (Freind). W 1908 r. w mieście zamieszkiwało już 2229 Żydów na 3855 mieszkańców[1.1.1]. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, po zajęciu w 1920 r. Różana przez bolszewików, pewna grupa Żydów czynnie działała na rzecz najeźdźców. Żydzi ci powołali „milicję ludową”. Jej komendantem był Jakow Sapirsztejn. Zapisał się w pamięci tym, że nie zezwolił na rabunki sklepów żydowskich przez bolszewików.
Po wyparciu najeźdźców rozpoczęły się represje. Miejscowych komunistów-Żydów oskarżono o wydanie na śmierć miejscowego burmistrza, nauczyciela i kilku mieszkańców. Wielu Żydów, obawiając się o życie, pospiesznie opuściło Różan, udając się do Goworowa. Stracono Jakowa Sapirsztejna. Aresztowano 20 innych Żydów, których szykanowano. Represjom nie zapobiegła nawet interwencja miejscowego proboszcza księdza Władysława Skierkowskiego. Początek lat 20. XX w. okazał się dla społeczności trudny także z powodu upadku dotychczasowego ustroju gospodarczego, wiążacego żydowskie miasteczko i pobliskie wioski1.1.1.
Pod względem politycznym okres międzywojenny został zdominowany przez Agudę, choć z upływem czasu coraz silniejszą pozycję zaczęły zdobywać inne ugrupowania żydowskie. Zmiana układu sił stała się widoczna w wyborach do gminy żydowskiej w 1931 r., w trakcie których 3 mandaty zdobyła Aguda, 3 – Mizrachi, 1 – Blok Rzemieślników oraz 1 – chasydzi. W latach 30. XX w. obowiązki rabina pełnił Naftali Frajnd. Żydzi mieli też mocną reprezentacją w radzie miasta. W niektórych kadencjach obsadzali 8 z 18 mandatów oraz stanowisko burmistrza1.1.1. W 1931 r. żydowska ludność miasta liczyła 1800 osób.
W drugiej połowie lat 30. XX w. miały miejsce częste wystąpienia antysemickie. W 1936 r. dzięki zdecydowanej postawie burmistrza miasta i miejscowej policji udało się zapobiec pogromowi1.2. Do kolejnych wystąpień doszło w 1937 roku1.1.1.
Po zajęciu Różana przez Niemców we wrześniu 1939 r. większość miejscowych Żydów z rozkazu wojskowego komendanta miasta została wygnana. Uciekinierzy znaleźli się w wielu miastach północnego Mazowsza. Część przedostała się na ziemie polskie zajęte po 17 września 1939 r. przez ZSRR1.3.
Ostateczne usunięcie Żydów w Różanach nastąpiło 8 października 1939 roku1.1.1. Pomimo ucieczek na wschód, aż 1,4 tys. Żydów z Różana poniosło śmierć w Zagładzie1.1.1.
Nota bibliograficzna
Przypisy
[1.1] Rozan, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 1100.
[1.1.1] [a] [b] [c] [d] [e] [f] [g] [h] Rozan, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 1100.
[1.2] Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005; Rozan, [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Polin, Volume IV (Poland), Pinkas Hakehillot Polin [online] www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol4_00427.html [dostęp: 30.09.2022.
[1.3] Grynberg M., Żydzi w rejencji ciechanowskiej 1939–1942, Warszawa 1984, s. 87. Sprzeczne dane znajdują się w prezentowanej pracy - tab. 3b, s. 162.
Liczebność mieszkańców
- Szczepański J., Społeczność żydowska mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005, ss. 34, 43, 251.
W Różanie w okresie międzywojennym były dwie synagogi: duża i mała. Zanim powstała duża synagoga w jej miejscu znajdowała się tzw. stara synagoga, która uległa zniszczeniu w czasie I wojny światowej. Wiadomo o niej tylko tyle, że w 1837 r. mogła pomieścić 473 osoby. Mieszkaniec miasta wspominał, że dużą synagogę: Budowano [...] przez wiele lat. Ze względu na jej dużą powierzchnię i wysokie stropy, nie można było w niej odprawić modłów w zimne dni zimowe. Wówczas modły odbywały się w małej synagodze, która była dobrze ogrzana. Duża synagoga była miejscem modlitw, ale także zebrań wyborczych, uroczystości miejskich i prelekcji gości z poza Różana. Mała synagoga sąsiadowała z dużą i służyła głównie lokalnemu związkowi rzemieślników.
Rabinami w Różanie m.in. byli: Jakubowicz Hersz z Krzynowłoga – pełnił funkcję rabina w 1816 r., Frydman Chaim Nuta – pełnił funkcję rabina w drugiej poł. XIX w., Koperstock Israel Nisan – pełnił funkcję rabina w latach 1881–1888, Frajnd Naftali Josef – pełnił funkcję rabina od 1908 roku.
Cmentarz żydowski w Różanie znajduje się w zachodniej części miasta, w pobliżu ul. Ks. Józefa Poniatowskiego i powstał w drugiej połowie XIX wieku. W czasie II wojny światowej cmentarz został zniszczony. W latach PRL teren upaństwowiono, a następnie sprzedano. W 2003 r. działkę cmentarną wykupił Efraim Ben Dor. W 2004 r. cmentarz został ogrodzony dzięki funduszom zgromadzonym przez Ziomkostwo Żydów Różana w Stanach Zjednoczonych i Izraelu, Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce, Fundację Rodziny Nissenbaumów oraz przy wsparciu miasta i gminy Różan. W dniu 31.05.2004 r. na cmentarzu odsłonięto pomnik ku pamięci różańskich Żydów. Na postumencie umieszczono płytę z tekstem w języku hebrajskim, jidysz i angielskim ufundowaną przez Ziomkostwo Żydów Różana. Do jego budowy wykorzystano nieliczne fragmenty odnalezionych nagrobków. Więcej - Rocznik 2004 SR.
W pierwszej połowie XIX w. wyszynkiem trunków w Różanie trudnili się: Berkowicz Abraham, Kirzbek Michel, Konskowski Szalama, Moszkowicz Icek, Rayczyk Icek i Hersz – dodatkowo rodzina Rayczyków była dzierżawcą dochodów z przewozu towaru przez Narew w Różanie i Średni Szymek.
Wśród żydowskich instytucji o charakterze spółdzielczym i dobroczynnym, działających w Różanie przed 1939 r. należy wymienić: Spółdzielczą Kasę Kredytową – założona została w 1922 roku. Zrzeszała 200 członków, w tym 86 rzemieślników, 108 drobnych kupców, 6 osób wykonujących wolny zawód, Gemilut Chesed – Kasa Bezprocentowych Pożyczek „Gemilut Chesed”, Bikur Cholim – bractwo opiekujące się chorymi i umierającymi, Linat ha-Cedek – bractwo religijne, które zajmowało się opieką nad obłożnie chorymi.
W Różanie, jak w innych sztetlach, na początku XX w. zaczęły powstawać miejscowe oddziały żydowskich organizacji i partii politycznych. Dużym zainteresowaniem wśród różańskich Żydów cieszyły się organizacje ortodoksyjne, w tym ortodoksyjno-syjonistyczne. W 1928 r. powstał oddział ortodoksyjnej organizacji – Emunej Jisroel zrzeszający 95 członków. Poza tym działalność prowadziły miejscowe oddziały: Mizrachi, Poalej Syjon-Lewicy i Prawicy oraz Bundu. W Radzie Miejskiej Różany w 1927 r. zasiadali członkowie Poalej Syjon-Lewicy (Szyja Laufer), Poalej Syjon-Prawicy (Boruch Ring, Boruch Rzepka), a także Bundu (Nuta Rogoza). W październiku 1933 r. odbył się w Różanie zjazd ponad 200 członków Mizrachi z Pułtuska, Makowa, Krasnosielca i Ostrołęki. Z inicjatywy miejscowych syjonistów działała młodzieżowa organizacja skautowska Ha-Szomer ha-Cair. Kres rozwoju życia politycznego Różany przyniósł wybuch II wojny światowej. Na polu organizacji szkół w Różanie w dwudziestoleciu międzywojennym działały głównie organizacje ortodoksów i syjonistów. W 1920 r. zwolennicy partii Mizarchi utworzyli szkołę „Jawne” w mieście. W 1924 r. w Różanie z inicjatywy Agudas Jisroel powstała szkoła religijna dla dziewcząt Bejt Jaakow. Uczęszczało do niej 30 uczennic. Spora część dzieci żydowskich uczęszczała do publicznej szkoły powszechnej, którą potocznie nazywano szabasówką.