Mazowsze w Polsce pierwszych Piastów

Mazowsze w Polsce pierwszych Piastów
  
 Państwo Polan, państwo Mieszka I, Polska wyłoniła się z mroków dziejów w X w i weszła na karty historii jako znaczący podmiot ówczesnej Europy.
Ibrahim ibn Jakub, podróżnik i kupiec arabski, który bawił w latach 966 – 967 w Magdeburgu i w Pradze w relacji z podróży do krajów słowiańskich napisał: „ Z Mesko sąsiadują na wschodzie Ruś, a na północy Burus” to jest Prusowie.

Obydwa źródła zgodnie poświadczają przynależność do państwa Mieszka I Mazowsza sięgającego północno – wschodnim klinem aż po Wiznę. Rozległe państwo Mieszka I było silne militarnie. Ibrahim ibn Jakub zanotował, że „ma on (Mieszko) trzy tysiące pancernych podzielonych na oddziały, a setka ich znaczy tyle co dziesięć secin innych wojowników” . Książę dbał nie tylko o swoich

wojowników, którzy byli na jego utrzymaniu, ale również o rodziny wojowników, aż do wywianowania ich dorosłych dzieci w dzień ślubu. Jak powstawała Polska dokładnie nie wiadomo. Najprawdopodobniej najwcześniej połączyła się Wielkopolska z Kujawami, następnie z Mazowszem. Scalenie tych prowincji w jeden organizm nie spowodowało sprzeciwu sąsiadów, a w odniesieniu do Mazowsza nastąpiło nawet z przyzwoleniem Prusów. O atrakcyjności wschodniego kierunku ekspansji Piastów zdecydowała chęć opanowania szlaków handlu dalekosiężnego: międzymorskiego prypecko – bużańskiego oraz z Wielkopolski i Mazowsza w górę Narwi i Biebrzy do ziem jaćwieskich. Widocznie wszystkie strony zainteresowane były zapewnieniem bezpieczeństwa na tych szlakach, a państwo Polan rosnące w siłę i dobrze rządzone, wykorzystało sprzyjające okoliczności.
Poszerzanie granic państwa Mieszka I w innych kierunkach realizowane było przy sprzeciwie kresowych panów niemieckich, a ostatnio prof. Andrzej Buko wysunął kontrowersyjną tezę o budowaniu władztwa Mieszka I ogniem i mieczem w toku wojny domowej.
Wchłonięcie Mazowsza przez państwo Polan nastąpiło w procesie ekspansji demograficzno – cywilizacyjnej lub cywilizacyjnej. Przemawia za tym ciągłość osadnicza w nielicznych, wcześniej istniejących grodziskach: Sypniewie – przełom VII i VIII w. i przy ujściu Pisy do Narwi pod Nowogrodem od IX w. oraz liczne grodziska pobudowane w X w. wzdłuż Narwi – w Ostrołęce, Łomży, Wiźnie i Tykocinie oraz w Grodzisku w dorzeczu Orza, a także grodziska, być może z tego samego okresu w Makowie, między Sieluniem i Młynarzami oraz w Różanie, wzmiankowane we wcześniejszych dokumentach, dotychczas nie potwierdzone badaniami archeologicznymi.
Zapewne na Mazowszu dokonała się pokojowa zmiana ustrojowa – społeczność plemienna poddała się władzy państwowej reprezentowanej w grodach, obsadzonych przez wojów drużyny książęcej i zarządzanych przez komesów. Przełom wieku X i XI był okresem spokojnej pomyślności Mazowsza w granicach silnego państwa piastowskiego. Św. Bruno z Kwerfurtu w swojej wyprawie misyjnej na Jaćwież (1009 r.) przemierzył tereny Ponarwia aż po granice kraju bez żadnych przeszkód.
Mieszko I stworzył państwo rozległe i silne, z uznaną pozycją wśród sąsiadów, które przez przyjęcie chrztu w 966 r. wprowadził do grona chrześcijańskich narodów Europy.
Bolesław Chrobry (992 – 1025 r.) utrzymał niepodzielność państwa, zwiększył terytorialnie, wzmocnił jego znaczenie na wielu płaszczyznach, doprowadził do utworzenia polskiej prowincji kościelnej, a na zjeździe w Gnieźnie roku 1000 uzyskał od cesarza Ottona III, z którym zawarł przyjaźń, dla siebie i następców, władzę w sprawach kościoła w królestwie i innych podbitych krajach. Anonim zwany Gallem w swojej kronice zapisał: „Ponadto cokolwiek w zakresie dostojeństw kościelnych należało do cesarstwa w królestwie polskim, lub w innych podbitych przez niego krajach pogańskich czy też tych, które podbije, przekazał jego władzy i jego sukcesorów, a postanowienie tego układu zatwierdził Papież Sylwester przywilejem świętego Kościoła Rzymskiego”.
Przyjazne stosunki polsko – niemieckie nie trwały długo. Otton III zmarł w 1002 r. Bolesław Chrobry zamiast podbijać kraje pogańskie, wcześniej zapragnął scalić kraje słowiańskie. W 1002 r. zajął Łużyce i Milsko, a nabytki Chrobrego uznał nowo wybrany król niemiecki Henryk II. W lipcu tego roku Chrobry był w Merseburgu na zjeździe króla z panami wschodnioniemieckimi. Przy wyjeździe z Merseburga Chrobrego próbowano zabić. Nie wiadomo, kto stał za tym nieudanym zamachem, ale niewystarczająca troska gospodarza zjazdu o bezpieczeństwo polskiego władcy musiała wzbudzić nieufność do zachodniego sąsiada.
Udana początkowo próba objęcia przez Chrobrego władzy nad Czechami, spowodowała, trwający do 1018 r., konflikt z Henrykiem II, który w trzech wieloletnich wojnach nie przyniósł zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron.
Wojny z Rusią zakończyły się wzmocnieniem polskiej władzy nad Grodami Czerwieńskimi i Przemyślem.
Za panowania Chrobrego, podobnie jak za czasów Mieszka I, północno – wschodnie rubieże kraju żyły w spokoju.
Pod koniec życia Bolesław Chrobry w 1021 r. koronował się na króla Polski, w tym samym roku zmarł, a tron po nim objął syn Mieszko II.
Ale ogromny wysiłek państwa Bolesława Chrobrego doprowadził do niewydolności systemu skarbowego, który nie nadążał za narastającymi potrzebami wojska, dworu i kosztami administrowania krajem. O skali potrzeb wojennych można wnioskować z cząstkowej informacji zawartej w kronice Anonima zwanego Gallem dotyczącej Wielkopolski i Kujaw, z której wynika, że z Poznania, Gniezna, Włocławka i Giecza, a więc tylko z samej kolebki państwa polskiego, Chrobry miał 3 900 pancernych – zapewne konnych wojów w zbrojach oraz 13 000 wojów pieszych z tarczami.
Kryzys narastał powoli i nie ma pewności, czy zaznaczył się już za życia Bolesława Chrobrego, czy za czasów jego następcy. Objął przede wszystkim Wielkopolskę. Na trudności gospodarcze i społeczne nałożył się konflikt w królewskiej rodzinie. Bracia Mieszka II Bezprym i Otto wystąpili z roszczeniami do własnych dzielnic. Poszukali poparcia swoich roszczeń wśród sąsiadów Polski – Bezprym na Rusi, a Otto w Niemczech.
Sąsiedzi Polski wykorzystali sytuację i pozajmowali przyległe do ich krajów prowincje: Ruś - Grody Czerwieńskie, Niemcy - Łużyce i Milsko, Czesi – Morawy, Węgrzy – Słowację. W 1031 r. Mieszko II schronił się w Czechach a władzę w Polsce objął Bezprym, który do Niemiec odesłał insygnia królewskie, rezygnując z pełnej suwerenności Polski. Rządził krótko, zamordowany w roku następnym. Po jego śmierci Mieszko II powrócił do kraju i po śmierci drugiego pretendenta do władzy - Ottona - scalił ziemie polskie. Przedwczesna jego śmierć w 1034 r. uniemożliwiła konsolidację państwa.
Sytuację ówczesnej Polski tak opisał kronikarz Anonim zwany Gallem: „Tymczasem królowie książęta sąsiedni, każdy od swojej strony, gnębili Polskę i do swego władztwa każdy przyłączał miasta i grody graniczne lub zdobywszy równał (je) z ziemią. I choć tak wielkie krzywdy i klęski znosiła Polska od obcych, to jeszcze nierozsądniej i sromotniej dręczona była przez własnych mieszkańców. Albowiem niewolnicy powstali na panów, wyzwoleńcy przeciw szlachetnie urodzonym, sami się do rządów wynosząc (……..). W końcu zaś zarówno od obcych, jak i od własnych mieszkańców Polska doznała takiego spustoszenia, że w zupełności niemal obraną została z bogactw i ludzi. Wtedy to Czesi zniszczyli Gniezno i Poznań i zabrali ciało Św. Wojciecha. Ci zaś, co uszli z rąk wrogów lub którzy uciekli przed buntem swoich poddanych, uchodzili za rzekę Wisłę na Mazowsze. A wspomniane miasta tak długo pozostały w opuszczeniu, że w kościele Św. Wojciecha męczennika i  Św. Piotra apostoła dzikie zwierzęta założyły swe legowiska”.
Mazowszem zarządzał komes Miecław (Masław), cześnik i sługa Bolesława Chrobrego. Tak rządził swoją domeną, że w tej dzielnicy panował spokój. Mazowsze stało się miejscem schronienia dla uchodźców z Wielkopolski, najpierw panów feudalnych przed powstaniem ludowym, a następnie ogółu ludności przed najazdem czeskim. W rezultacie Mazowsze było tak gęsto zaludnione „iż pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców”. W innym opisie podano, że Mazowsze stało się do tego stopnia ludne, „że rolnikom pola, zwierzętom pastwiska, mieszkańcom osiedla były dość przestronne”.
Próby odbudowy jedności państwa polskiego podjął się Miecław, samozwańczy uzurpator, być może z zamiarem odsunięcia od władzy dynastii Piastów. Kiedy do Polski wrócił syn Mieszka II - Kazimierz, nazwany później Odnowicielem, doszło do konfliktu z Miecławem. Obydwie strony konfliktu poszukały sprzymierzeńców na zewnątrz i zmobilizowały własne do tego stopnia, że wśród żołnierzy byli ludzie nie ze szlachetnych rodów. Do ostatecznej rozprawy doszło w 1046 lub 1047 r. w krwawej bitwie, w której zginął Miecław.
Przegrana Miecława nie stała się klęską Mazowsza. Król, z chwilą jego opanowania, potraktował jako własną domenę i natychmiast przystąpił do przywrócenia administracji królewskiej i struktury kościoła. Z tego okresu pochodzi kościół w Makowie i najprawdopodobniej kościół św. Jana Chrzciciela w Różanie. Włączone do królestwa Mazowsze stało się na wiele lat jedną z najważniejszych prowincji Polski.
 Mimo zaangażowania w walkę o władzę po obydwu stronach krajów ościennych, nie dopuszczono do utraty żadnej z części Mazowsza, a Kazimierz Odnowiciel po wzmocnieniu swojej pozycji oswobodził się de facto od lennej zależności wobec cesarstwa niemieckiego.
Po Kazimierzu Odnowicielu władzę przejął Bolesław Śmiały, od 1076 r. król Polski. Za jego czasów utworzono diecezję płocką, która objęła prawobrzeżne Mazowsze, w tym tereny przyszłej ziemi różańskiej. Domniemywać można, że Mazowsze pozostało prowincją ludną, z której nie wszyscy uciekinierzy z Wielkopolski powrócili do opuszczonych siedzib. Po wygnaniu Bolesława Śmiałego, przy podziale władzy Władysław Herman otrzymał księstwo mazowieckie, z którym łączyła się władza wielkoksiążęca. Po jego śmierci synowie Hermana -  Zbigniew i Bolesław III Krzywousty stoczyli walkę o władzę. Przegrał ją Zbigniew, uznał zwierzchność brata i z jego rąk przyjął Mazowsze „jako rycerz a nie jako pan”, a później został wypędzony z kraju.
W Europie w wielu krajach rozgrywały się krwawe konflikty w rodach władców o prawo do rządzenia. Utrzymywanie integralności kraju przemawiało za obejmowaniem władzy przez jednego następcę, natomiast wydzielanie dla każdego odrębnej dzielnicy dezintegrowało kraj. Bolesław III Krzywousty stanął przed dylematem jak zapewnić jedność kraju i uniknąć konfliktów o władzę w rodzinie. Pamiętając, z jakim wysiłkiem i jakim kosztem sam zjednoczył Polskę, chciał oszczędzić swoim potomkom podobnych doświadczeń, a miał sytuację nieporównanie trudniejszą. Z pierwszej żony Zbysławy urodził się syn Władysław II Wygnaniec, pozostali synowie z drugiej żony Salomei: Bolesław IV Kędzierzawy, Mieszko III Stary, Henryk sandomierski i najmłodszy Kazimierz II Sprawiedliwy. Opracował oryginalny, niespotykany gdzie indziej akt, regulujący prawa sukcesyjne rodu, uchwalony na wiecu kilka lat przed zgonem króla. Z tych względów akt ten nie uwzględniał Kazimierza II Sprawiedliwego, urodzonego po jego uchwaleniu. Akt ten przewidywał wydzielenie dzielnicy wielkoksiążęcej, którą miał obejmować każdorazowo ten, kto był najstarszy w rodzie i jemu miała przysługiwać władza wielkoksiążęca, służąca zachowaniu jedności politycznej państwa oraz wydzielenie dzielnic dziedzicznych dla każdego z książąt łącznie z seniorem. Mazowsze przyznano Bolesławowi IV Kędzierzawemu. Kiedy zmarł Bolesław Krzywousty, władzę wielkoksiążęcą objął Władysław II, ale już trzy lata później jego prawa zostały naruszone przez macochę i przyrodnie rodzeństwo. Na nielojalność rodziny Władysław zareagował gwałtownie, zajmując niektóre grody swoich braci. Nielojalność wobec przyrodniego brata zaowocowała odwzajemnioną nielojalnością tegoż. Kiedy po śmierci matki juniorzy sięgnęli po dzielnice wdowią, która przysługiwała Władysławowi II, a ten przy pomocy Rusinów zaatakował braci, a za pomoc zapłacił Rusinom ziemią wizneńską, należącą do Bolesława IV Kędzierzawego. Granice Mazowsza zostały cofnięte na zachód. Okazuje się, że Zagłoba nie był pierwszą osobą, która wpadła na pomysł, aby płacić nie swoją własnością. Ostatecznie Władysław II konflikt z juniorami przegrał i musiał opuścić kraj.
W kwietniu 1173 r. Bolesław IV Kędzierzawy zmarł, jedyny jego żyjący syn Leszek nie osiągnął jeszcze wówczas wieku sprawnego, a jego opiekunem został Kazimierz II Sprawiedliwy. Leszek zmarł w 1186 r. i Kazimierz II przejął pełnię władzy nad Mazowszem. W tym czasie pogranicze Mazowsza nękane było wypadami Jaćwingów i Prusów wspomaganych przez ruskiego księcia drohiczyńskiego. Kazimierz II Sprawiedliwy po pogranicznych starciach z Prusami pokonał najpierw księcia drohiczyńskiego, a następnie w wielkim starciu zadał Jaćwingom dotkliwą klęskę w roku 1190 lub 1191.
W 1194 r. zmarł Kazimierz II Sprawiedliwy, a w 1202 r. Mieszko II Stary. Cała spuścizna po Kazimierzu II Sprawiedliwym znalazła się w rękach jego sukcesorów. Konrad zwany później Mazowieckim objął Mazowsze i Kujawy, od niego zaczyna się mazowiecko – kujawska linia Piastów oraz ponad trzystuletnie dzieje książęcego Mazowsza.
 
   Kazimierz Daszewski
 
 
Wybrana literatura:
Jerzy Wyrozumski „Dzieje Polski piastowskiej (VIII wiek – 1370 )” – Wielka Historia Polski Tom I. Fogra Kraków 2003 r.
Janusz Bieniak „Państwo Miecława. Studium analityczne.” PWN Warszawa 1963 r.
Anonim tzw. Gall. Kronika Polska. Przekład Roman Grodecki. Ossolineum. Kraków 1982 r.
 Relacja Ibrahima ibn Jakuba przekład Tadeusza Kowalskiego za Wielką Historią Polski