Trudne czasy
Synowie Kazimierza II Sprawiedliwego podzielili się spuścizną po ojcu w zgodzie. Leszek Biały zatrzymał dla siebie dzielnicę krakowską i sandomierską oraz ziemię łęczycką i sieradzką, Konrad II Mazowiecki otrzymał Mazowsze i Kujawy. Panował on na Mazowszu i Kujawach 45 lat - od 1202 do 1247 roku.
O jego rządach przekazano opinię jako o okrutnych i niekorzystnych dla Mazowsza, a źródła nieszczęść dopatrywano się w zamordowaniu w 1217 roku wojewody mazowieckiego Krystyna. Jan Długosz w swojej kronice pod rokiem 1217 zamieścił zwięzłą informację „ Książę Mazowsza Konrad kazał niewinnie zabić dzielnego męża, wojewodę płockiego Krystyna z wielką szkodą dla własnych ziem" 1. W przypisie zamieszczono informację, że za czasów Krystyna Mazowsze i Kujawy zyskały spokój, rosły dochody książęce, a po jego śmierci świetny rozwój księstwa Mazowsza i Kujaw uległ zahamowaniu.
W roczniku kapituły krakowskiej zapisano: „Potem wyginął kwiat rycerstwa mazowieckiego i rozsypał się mur obronny całego Mazowsza, a mlekiem i miodem opływająca ziemia mazowiecka odtąd zaczęła zmieniać miód w piołun, a mleko w truciznę" 2.
W powszechnej pamięci pozostał fakt sprowadzenia przez Konrada do ziemi chełmińskiej Krzyżaków.
Rzeczywistość była jednak nie tak czarno - biała jak w przekazywanych opiniach. Jeżeli chodzi o sprowadzenie Krzyżaków do Polski, to decyzja Konrada była ostatnim ogniwem starań nie tylko mazowieckich o władzę nad Prusami. Wówczas nikt nie przypuszczał, że sąsiedztwo Krzyżaków będzie gorsze od sąsiedztwa Prusów, a w dokumentach z tamtej epoki Konrad nie był krytykowany za tę decyzję.
Przyczyny konfliktu Konrada z wojewodą Krystynem (nie są znane) zapewne były polityczne. Być może pogromca Prusów miał większe ambicje niż służenie księciu, a w rodzinie książęcej pamiętano zapewne o buncie Miecława przeciwko dynastii Piastów. Przemawia za tym informacja, że śmierć Krystyna wywołała powszechne oburzenie, a zatem był on osobą cieszącą się szerokim uznaniem zagrażającym pozycji księcia.
W miarę jak rosła na znaczeniu wielka własność ziemska osób spoza rodziny książęcej, słabła władza książąt. Wiek XIII to okres nasilenia się starań o immunitety już nie indywidualne, ale grup społecznych, tj. wyłącznie ich z państwowego systemu skarbowego i sądowego oraz początek kształtowania się społeczeństwa stanowego.
Najwcześniej, w wyniku długotrwałych zmian, pierwotnie drogą nadań i przywilejów indywidualnych wyodrębnił się stan rycerski - późniejsza szlachta. Już na początku XIII w. powstał zespół norm nazywanych prawem rycerskim (ius militare), które w największym skrócie polegało na pełnym prawie do ziemi (prawie własności) i związanego z tym prawem obowiązku służenia władcy zbrojnie, obowiązku uciążliwego, kosztownego i niebezpiecznego, ale prestiżowego.
W połowie XIII wieku odrębność uzyskało duchowieństwo - prawo do wyboru własnych władz, zwolnienie z wielu powinności w dobrach stanowiących beneficja kościelne, własne sądownictwo dla duchownych wobec przypisańców i częściowo wobec kmieci - dziedziców w dobrach kościelnych. Nie włączono pod prawo kościelne dóbr rodowych duchowieństwa. Sprawy dziedziczenia tych dóbr pozostały w gestii sądów świeckich, a ich posiadanie wiązało się z główną powinnością publiczną - obowiązkiem służby rycerskiej.
Odrębne prawa stanowe uzyskali mieszczanie w procesie tworzenia gmin miejskich. Nie obejmowało ono automatycznie osad o cechach gospodarczych miejskich, ale drogą tzw. przywileju lokacyjnego.
Ludność osiadła na roli - ludność poddana (przypisańcy) i osobiście wolna miała tylko prawo użytkowania ziemi, a osadnictwo na prawie czynszowym zmieniało wszystkich kmieci w wolnych osadników z własną organizacją życia wiejskiego.
Konrad II Mazowiecki rozumiał nowe czasy i nie był przeciwnikiem zachodzących przemian, ale był powściągliwy w dzieleniu się władzą.
Uczestniczył w nadaniu przywilejów kościołowi polskiemu: w roku 1210 - rezygnacji z prawa „ius spolii", w roku 1215 - przyznanie prawa sądzenia „ludności kościelnej" i zwolnienia ludności dóbr kościelnych z wymienionych w przywileju świadczeń publicznych.
W roku 1237 Płock za zgodą Konrada zorganizował się jako gmina miejska, podobnie było w Skaryszewie. Popierał również osadnictwo wiejskie.
Za życia Leszka Białego między braćmi trwała ścisła współpraca. Konrad przy boku Leszka Białego brał udział w zwycięskiej bitwie pod Zawichostem, w której książę Włodzimierz Roman z potężnym wojskiem całej Rusi „zostaje całkowicie rozgromiony przez książąt Leszka i Konrada i ginie, a Polacy odnoszą świetne zwycięstwo" 3. Współdziałał również z bratem w niektórych przedsięwzięciach jego polityki ruskiej, był również na tragicznym wiecu w Gąsawie (1222 r.). Na wiecu tym z Władysławem III Laskonogim spotkali się jego sprzymierzeńcy: Henryk I Brodaty, Leszek Biały władca Krakowa i Konrad II Mazowiecki. Po wiecu Odonic ze Świętopełkiem pomorskim dokonali zamachu na Leszka Białego i Henryka I Brodatego. Henryk ranny uniknął śmierci, a uciekający Leszek schwytany w pobliskim Marcinkowie został zabity.
Tron krakowski opustoszał, bowiem jedyny syn Leszka - Bolesław V Wstydliwy miał zaledwie półtora roku. Po tron wystąpili Konrad II z tytułu opieki winnej bratowej i małoletniemu bratankowi Bolesławowi oraz Władysław III Laskonogi, książę wielkopolski z tytułu zawartego z Leszkiem Białym układu na przeżycie. Za Władysławem opowiedziało się możnowładztwo krakowskie i wdowa po Leszku.
Na nieszczęście dla Mazowsza spór o tron krakowski przerodził się w wieloletni konflikt zbrojny i zdeterminował postępowanie Konrada w następnych latach panowania na Mazowszu. W imieniu Władysława III Laskonogiego rządy w Krakowie objął Henryk I Brodaty. Pobił on Konrada pod Skałą i Międzyborzem, a „wielu jego żołnierzy padło lub dostało się do niewoli" 4. Konrad po uzupełnieniu swoich sił wraca do dzielnicy krakowskiej i przy pomocy „niektórych żądnych zmian rycerzy krakowskich więzi w kościele przebywającego w Spytkowicach i słuchającego mszy księcia śląskiego Henryka" 5 i wywozi go na Mazowsze. Z niewoli uwolniła męża św. Jadwiga po rozmowach z Konradem, który dla przeciwnika w staraniach o tron krakowski okazał wielkoduszność.
W 1229 r. Konrad włączył do swego władztwa ziemię łęczycką i sieradzką, a za uznanie tej aneksji zrezygnował z tytułu księcia krakowskiego. Po śmierci Henryka I Brodatego zawładnął jednak Krakowem, ale na krótko. W połowie 1243 r. za przeciwnika miał Bolesława V Wstydliwego, który opanował Kraków, a wyprawa Konrada do Krakowa zakończyła się jego klęską w krwawej bitwie, w której zginęło wielu Mazowszan, a Konrad został ranny.
Konrad II zmarł 31 sierpnia 1247 roku. Pozostawił po sobie domenę rozleglejszą od tej, którą objął, ale osłabioną walkami o tron krakowski i narażoną na powtarzające się najazdy sąsiadów. W kronice Długosza są informacje, że Prusowie wspomagali Konrada w walce przeciw Bolesławowi V Wstydliwemu, ale byli w swoim mniemaniu niewystarczająco wynagrodzeni. W roku 1244 (1246?) „najeżdżają z konnym wojskiem jego ziemie mazowieckie .... wymordowawszy i ograbiwszy wieśniaków, podpalają także miasta i wsie i sieją spustoszenie aż po Ciechanów. A kiedy już wiodąc obwity łup w ludziach i bydle postanowili zawrócić zaatakowani 13 lipca koło Ciechanowa przez rycerzy mazowieckich i łęczyckich, choć ostro stawali czoła, ulegli w walce, pobici i rozgromieni. Dziewięciuset padło, dwunastu dostało się do niewoli, a reszta zbiegła. Cały łup odbity wrogowi zwrócono wieśniakom, którzy też swą pomocą przyczynili się do zwycięstwa" 6.
Synowie Konrada - Bolesław I Mazowiecki jeszcze za życia ojca otrzymał ziemię sieradzką, a następnie Mazowsze, a Kazimierz Kujawy. Siemowit I nie został uposażony. Dopiero Bolesław I wyodrębnił dla swego brata ze swej domeny dzielnicę czerską, w 1248 r. zmarł bezdzietnie i całe Mazowsze przypadło Siemowitowi. Pojął on za żonę Pejeresławę, córkę księcia halicko - włodzimierskiego Daniela, co związało jego z polityką teścia. Zawarł on również z Krzyżakami układy z myślą o podboju Jaćwieży. W 1249 i 1253 r. wziął udział w dwóch wyprawach na Jaćwież. Polityka Siemowita I współdziałania z Danielem i obliczona na opanowanie Jaćwieży spowodowała kontr posunięcia Litwinów. W 1262 roku książę litewski Mendog przy udziale ruskich przeciwników Daniela wyprawił się na Ruś, a część jego wojska uderzyła na Mazowsze „Napadłszy niespodziewanie 23 czerwca na księcia Mazowsza Siemowita, chwytają go w Jazdowie, biorą do niewoli i Siemowita, i jego syna. Siemowit dostał się w ręce Rusinów, którzy go zamordowali (ścieli), jego syn Konrad był dostał w udziale księciu Mendogowi i Litwinom, którzy go zachowali" 7.
Rycerstwo mazowieckie zmobilizowało się do odwetu. „Dopadłszy przeto nieprzyjaciół Litwinów i Rusinów 5 sierpnia w posiadłości i wsi Długosiedle wszczynają walkę, ale bitwę przegrywają." Litwini i Rusini podzieleni na wiele oddziałów i zastępów „pociągają przez całe Mazowsze i większą część Kujaw ludzi każdego stanu częścią mordują, a częścią biorą do niewoli, zagarniają ogromny łup w postaci bydła i innego majątku i palą zarówno miasta jak wsie. Objuczeni łupem złożonym z jeńców i dobytku wracają do swego kraju" 8.
Nieletnimi synami Siemowita I zaopiekował się książę wielkopolski Bolesław Pobożny, a wdowa po księciu osiadła w Płocku. Konrad II, gdy osiągnął wiek sprawny, otrzymał osobne władztwo z głównym grodem w Czersku. Bolesław II pozostał z matką w Płocku i po niej przejął rządy. Bracia nie współdziałali ze sobą, każdy z nich prowadził własną politykę. Niezgoda między braćmi wynikła być może z nierównego podziału władztwa po Siemowicie I. Bolesław otrzymał zachodnią bogatszą część Mazowsza, Konrad wschodnią, mniej zasobną i to bez ziemi wiejskiej, która była Bolesławowa. Tereny przyszłej ziemi różańskiej znalazły się w domenie Konrada II. Bracia byli w jednym podobni - obydwaj zabiegali o tron krakowski bezskutecznie. Bolesław II, choć został w drodze elekcji powołany na tron krakowski, to go objąć nie zdołał.
W październiku 1294 r. umarł w Czerwińsku Konrad II. Nie zostawił po sobie następcy. Mazowsze zostało scalone pod wodzą Bolesława II, którym on rządził do 1313 r.
Były to już czasy, kiedy odżyła idea zjednoczenia Polski. Zjednoczenie kraju było niezmiernie trudne, zarówno z przyczyn wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Wśród książąt dynastii piastowskiej nie było indywidualności o niekwestionowanej przez innych pozycji, a scalaniu księstw były przeciwne lokalne elity. Za zjednoczeniem najbardziej opowiadał się kościół.
Władcy ościennych państw nie byli zainteresowani zjednoczeniem Polski. Pierwszy po rozbiciu dzielnicowym król Polski Przemysław II po kilku miesiącach od koronacji został zamordowany przez Branderburczyków. A zjednoczeniowe starania Władysław Łokietek prowadził w opozycji do potężnego króla Czech Wacława II. Bolesław II był zwolennikiem Władysława Łokietka. Mazowsze nie poddało się władzy Wacława II, ale również nie oddało się we władzę Łokietka i nie weszło w skład Królestwa Polskiego.
Mazowsze w XIII wieku było nękane przez wojny, najazdy i grabieże, ale także przez klęski żywiołowe i wywołany przez nie głód. W 1253 roku deszcze trwały od 20 kwietnia do 25 lipca dniem i nocą. „Nagromadziło się tyle wody i powstała taka powódź, że pokryła zboża na wszystkich nizinach i w miejscach w pobliżu rzek, a po polach uprawnych i łąkach można było pływać" 9.
Z XIII w. zachowały się już pierwsze informacje o miejscowościach położonych w przyszłej ziemi różańskiej.
Komes Obiecan darował w 1221 r. wieś Glinki nad Orzycem klasztorowi czerwińskiemu i Glinki przyjęły nazwę Obiecanowo.
Jaśko bobrownik makowski w roku 1229 złożył Konradowi II sprawozdanie o swojej pracy.
W 1247 r. Bolesław książę mazowiecki potwierdził nadanie folwarku Szelków biskupowi płockiemu.
Z pierwszej połowy XIII w. są informacje o wsiach: Byszewo, Chmielewo, Czarnostowo, Drwały, Głodowo, Gościejewo, Karniewo, Lipa.
Nie oznacza to, że wówczas istniały tylko te miejscowości. Było ich znacznie więcej, bowiem późniejsze informacje o niemal wszystkich wsiach dotyczą już istniejących osad, a tylko zachowały się wiadomości o dwóch przypadkach powstania nowych siedzib. Z XV w. o mającej powstać wsi w lesie miedzy Czarnostowem a Ciołkowem (?) zwanej Trojanowo (być może dzisiejsze Wójty Trojany), a także wcześniejsza informacja, kiedy to 25 sierpnia 1377 w Różanie bracia: Magnus, Stanisław, Andrzej (1), Jesko, Andrzej (2), Gardomir, Wiktor, Zbilut, Jarosław i Świętosław z nadania księcia Janusza I otrzymali dąbrowę zwaną Załęże, na terenie której powstała wieś Załęże, siedziba rodowa Załęskich. Nie wiemy, kiedy dąbrowa została zasiedlona, być może już w grudniu tego samego co nadanie roku, a zatem z końcem bieżącego roku przypadałaby 630 rocznica założenia wsi Załęże.
Kazimierz Daszewski
1. Jana Długosza Roczniki czyli Kronika Sławnego Królestwa Polskiego T. III PWN Warszawa 1973 str. 281
2. Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek) Kronika Polska wyd. 1955 Kraków. Wstęp i strona LI.
3. J.Długosz T. III str. 239
4. J.Długosz T. III str. 311
5. J.Długosz T. III str. 313
6. J.Długosz T. IV str. 58
7. J.Długosz T. IV str. 171-172
8. J.Długosz T. IV str. 172
9. J.Długosz T. IV str. 118