Ojcowie ziemi różańskiej
Bolesław II ks. Płocki zmarł w 1313 roku. Po jego śmierci Mazowsze rozpadło się na trzy księstwa: rawsko - wizneńskie, które objął najstarszy syn Bolesława, Siemowit II, czersko - sochaczewskie Trojdena I i płockie Wacława (Wańki). Każdy z nich prowadził inną politykę, a wobec słabości małych księstw skazani byli na lawirowanie między silniejszymi sąsiadami, państwem zakonnym, Litwą i jednoczącą się Polską. Sojusz z kimkolwiek nie był korzystny, bowiem najczęściej przeciwnik zawartego układu atakował słabszą stronę - Mazowszan.
Jan Długosz pod rokiem 1324 zanotował: „na rozkaz księcia Giedymina zarządca Grodna Dawid, najechawszy zbrojnie ziemię mazowiecką.... i zaatakowawszy w dzień św. Elżbiety (21.XI) należące do biskupa płockiego miasto Pułtusk.... i sto trzydzieści okolicznych wsi, spustoszył wszystko pożarem i grabieżami, spalił trzydzieści kościołów parafialnych i cztery tysiące dusz uprowadził w niewolę".1
W 1326 r. mazowieccy książęta w opozycji do Polski zawarli układ sojuszniczy z Krzyżakami. Razem byli niewątpliwie znaczącą stroną, ale zakon układ ten potraktował jako porozumienie taktyczne. Kiedy trzy lata później król czeski, Jan Luksemburczyk zawarł w Toruniu z zakonem sojusz skierowany przeciwko Polsce, uzyskał wolną rękę w działaniach na Mazowszu, co wykorzystał, zmuszając księcia płockiego Wacława (Wańkę) do złożenia lennego hołdu. Dwaj jego bracia uniknęli podporządkowania się Luksemburczykowi dlatego, że spiesznie on wracał do swojego kraju.
O kolejnym najeździe na Mazowsze mamy informację u Jana Długosza pod rokiem 1338: „W dzień św. Jadwigi (15.X) Litwini, wkroczywszy na Mazowsze tajemnymi drogami, pustoszą miasto Pułtusk i Ciechanów oraz ich okolice i wielu ludzi, mężczyzn i kobiet biorą do niewoli i uprowadzają do swoich ziem".2
W lutym 1345 r. zmarł bezdzietnie Siemowit II. „Ziemię po nim odziedziczyli bratankowie: syn księcia Wacława Bolesław VI, ks. płocki otrzymał ziemię sochaczewską, zakroczymską (wraz z Makowem i Różanem) oraz północno - wschodnią część ziemi wiskiej z ośrodkami w Wiźnie i Goniądzu"3. Lenno czeskie rozciągnęło się na tereny przyszłej ziemi różańskiej. „Ziemię rawską, ciechanowską oraz południowo - zachodnią część ziemi wiskiej z ośrodkiem w Nowogrodzie.... otrzymali Siemowit III i Kazimierz I" 4.
Kazimierz Wielki po wstąpieniu na tron Polski uznał istniejący na Mazowszu stan, lecz nigdy nie zrezygnował z przekazanych mu przez ojca wskazań o konieczności zjednoczenia wszystkich ziem piastowskich. Kiedy w 1351 r. zginął w czasie wyprawy na Ruś książę płocki Bolesław III, król Polski zajął jego domenę, mimo że była lennem czeskim, a hołd lenny królowi Polski złożyli Siemowit III i Kazimierz I. Tereny przyszłej ziemi różańskiej znalazły się w Królestwie Polskim.
Hołd lenny złożony Kazimierzowi Wielkiemu obowiązywał tylko wobec męskich potomków króla.
W 1355 r. zmarł książę Kazimierz I, jego księstwo nie zostało przyłączone do Królestwa Polskiego, bowiem król Polski pozostawił je jako lenno w rękach Siemowita III, oddając jednocześnie w zastaw na trzy lata ziemię wiską i zakroczymską z Różanem i Makowem.
Siemowit III wszedł do grona sojuszników Kazimierza Wielkiego. Na trwale związał się z królem Polski nie jako typowy lennik, ale liczący się partner, co zaowocowało lepszym zabezpieczeniem granic jego domeny, choć jeszcze w 1368 r. Mazowsze przeżyło niespodziewany atak Litwinów, którzy dotarli do Pułtuska, niszcząc miasto. Bliskie związki z Polską ułatwiły również przeniesienie na grunt mazowiecki nowych rozwiązań ustrojowych. W wyniku ich wdrożenia sukcesywnie powstawała na Mazowszu sieć okręgów administracyjnych i sądowych nowego typu, określanych w źródłach jako distryktus lub terra, po polsku ziemia.
Po śmierci Kazimierza Wielkiego wygasło lenno Mazowsza wobec Polski. Siemowit III zjednoczył Mazowsze i władał nim do 1381 r. Pociągnęło to za sobą ochłodzenie stosunków z dworem królewskim,
U schyłku życia Siemowit III wydzielił dla synów: Siemowita IV i Janusza I własne dzielnice, w których rządzili jako namiestnicy ojca.
Dzielnica Janusza I obejmowała między innymi terytorium zakroczymskie z Makowem i Różanem, a po formalnym podziale całego Mazowsza tereny przyszłej ziemi różańskiej znalazły się w dzielnicy czersko - warszawskiej, którą Janusz I władał samodzielnie od 1381 r., tj. od śmierci ojca.
Janusz I objął ziemie być może zniszczone, ale nie bezludne. Oprócz miejscowości, o których mieliśmy informację z XIII w., już z XIV w. - z okresu przed objęciem rządów przez nowego księcia - zachowały się materiały źródłowe potwierdzające istnienie w dzielnicy nas interesującej miejscowości: Trelogibino (Grabowo Trylogi), Krzyżewo (Krzyżewo Borowe), Diszybaba (Dyszobaba), Czepelewo (Ciepielewo), Glinky (Glinki), Rosan, Rossan, Roszan (Różan) i Zbandz (Dzbądz). Właścicielem tej ostatniej miejscowości stał się rycerz Jan Sówka miedzy rokiem 1304 a 1311. A zatem Dzbądz może się legitymować siedemsetletnią historią. Nadanie i częściowa sprzedaż przez księcia Janusza w 1381 r. sołectwa we wsi książęcej Rozanica koło Różana (obecnie Załuzia) świadczy o wcześniejszym jego istnieniu. Siemowit IV i Janusz I byli władcami różnego pokroju. Siemowit IV, z nierealnymi ambicjami do objęcia tronu krakowskiego, popadł w tarapaty finansowe. Gdy inne starania zawiodły, zamierzał porwać przyszłą królową Polski, aby ją pojąć za żonę i długo nie mógł się pogodzić z niemożnością realizacji swoich celów.
Janusz I od początku swojej działalności już jako namiestnik ojca, wyłania się jako zapobiegliwy i skuteczny realista. Przy tak różnych charakterach i rozbieżnych celach, ich drogi często się rozchodziły, choć nigdy wobec siebie nie byli wrogami. Siemowit IV przez wiele lat utrzymywał dobre stosunki z zakonem, Janusz związał się z Polską. Uznał zwierzchnią władzę króla węgierskiego Ludwika I, koronowanego na króla Polski i zobowiązał się do dochowania wierności tej z jego córek, która obejmie władzę w Polsce. Od królowej Elżbiety, sprawującej rządy regencyjne w Polsce z ramienia króla Ludwika I Węgierskiego uzyskał 24 tysiące florenów dochodów z żup bocheńskich w zamian za zobowiązanie do służby wojennej z 300 kopijnikami.
W 1377 r. książę Janusz I był w Różanie ze swoją świtą. W dokumencie jaki wówczas wystawił o częściowym nadaniu a częściowej sprzedaży dąbrowy Załęże, ujawnił cel swoich działań jako władcy: „pragnący przekształcić ziemię naszą dla otrzymania większego zysku"5. Z odniesienia lokalizacyjnego zawartego w dokumencie „in districtu Rosanensi" (w obwodzie Różana) wyłania się Różan jako ośrodek władzy terytorialnej.
Najdawniejszy, uchwytny dla Mazowsza system podziału terytorialnego to obwody grodowe, kasztelanie. Podział ten w XIV w. zanikał, w jego miejsce wchodziła w użycie jednostka zwana po łacinie districtus. Przyjmuje ona najczęściej nazwę pochodzącą od głównej miejscowości przeważnie od dawnego grodu kasztelańskiego.
Przynależność terenu przyszłej ziemi różańskiej do ziemi zakroczymskiej nie była przynależnością pierwotną. Jeszcze w XII w. tereny te od Zakroczymia odgraniczały włości kasztelani nasielskiej.
Kiedy w makowskim tygodniku polityczno - społecznym „Mazur", w nr 7 z 21 kwietnia 1931 r. przeczytałem, że w Różanie była kasztelania, ale bez podania źródła informacji, artykuł potraktowałem sceptycznie. Po zapoznaniu się z dokumentem pochodzącym z 1377 r. zmieniłem w tej sprawie zdanie. Sądzę, że z większą uwagą trzeba odnosić się do starych informacji prasowych bo mogą być oparte na źródłach, które zostały zniszczone w czasie wojny.
Z dużym zatem prawdopodobieństwem możemy dziś przyjąć, że w Różanie była kasztelania. Zagadką dziejów pozostaje przyczyna, dla której kasztelania różańska nie przetrwała do czasów późniejszych.
Za czasów ks. Janusza I Różan wyłania się jako znaczące osiedle. Niewątpliwie korzystał z ożywienia gospodarczego, odnotowanego na Mazowszu w drugiej połowie XIV w. Informacje z późniejszych lat wskazują, że w Różanie był przewóz i punkt poboru cła wodnego na Narwi. Zapewne te przesłanki sprawiły, że 2 marca 1378 r. książę polecił wójtowi Koprzywie osadzenie miasta Różana na prawie chełmińskim. Była to jedna z najwcześniejszych lokacji miasta na Mazowszu. Pełne prawo chełmińskie Różan uzyskał później - w 1403 r.
W 1382 r. Siemowit IV i Janusz I oddali Krzyżakom w zastaw zamek w Wiźnie z całą ziemią za 7 000 złotych węgierskich na potrzeby Siemowita IV, a w 1383 r. w Toruniu zwolnili z cła transporty rzeczne z i do Wizny. Tym samym uszczuplili dochody Różana.
Janusz I w sporze o tron krakowski odmówił Siemowitowi IV swego poparcia, ale wspomógł go znaczną kwotą na spłatę długu Krzyżakom za Wiznę.
Wykorzystując wojnę domową na Litwie między Jagiełłą a Kiejstutem Janusz I otrzymał przyrzeczenie przyznania mu grodów: Drohiczyn, Mielnik, Bielsk i Suraż, a zbiegłemu z więzienia synowi Kiejstuta Witoldowi udzielił schronienia na Mazowszu. Prawdopodobnie w 1386 r. w czasie podróży Jagiełły do Krakowa na chrzest i koronację na króla Polski złożył jemu hołd wierności. W wyniku ugody zawartej w Ostrowi Mazowieckiej między Władysławem II Jagiełło a Witoldem, mocą której Witold stał się władcą Wielkiego Księstwa Litewskiego, Janusz I z racji posiadania Podlasia zgodził się na podległość Witoldowi.
Najdłużej trwał konflikt z Krzyżakami. Najazd na Ostrołękę był karą za to, że Janusz nie przyłączył się do wojny z Litwą po stronie zakonu. Następne działania Krzyżaków zmierzały do skonfliktowania Janusza I z Litwą oraz do przeciwdziałania osadnictwu na pograniczach ziem. W 1393 r. Krzyżacy napadli na powstającą w widłach Supraśli i Narwi Złotoryję, a będącego na budowie Janusza pojmali i z jeńcami, i łupami uprowadzili do Wizny. Tam został zwolniony razem dworem, a swoje działanie Krzyżacy uzasadniali tym, że Janusz obejmuje swoim panowaniem niezamieszkałe, pograniczne tereny leśne. Przy wykupie Wizny zakon oszukał władców mazowieckich, gdyż w tajnym układzie odstąpił Witoldowi część wykupywanej ziemi wiskiej - powiat goniądzki. Wbrew zamierzeniom i oczekiwaniom to pogorszyło stosunki mazowiecko - krzyżackie, a nie mazowiecko - litewskie. Zakon, chcąc naprawić błąd, na zjeździe w Brodnicy (2 VII 1402 r.) wypierał się sprawy Goniądza, a chcąc pozyskać przychylność książąt, zgodził się na sformalizowanie rozgraniczenia ziem księcia Janusza i posiadłości zakonnych. Spory graniczne odżyły jednak wkrótce na pograniczu ziemi łomżyńskiej w pobliżu Piszu. Dobre stosunki z Siemowitem IV skończyły się. W wielkiej wojnie przeciwko zakonowi po stronie polskiej, pod Grunwaldem walczyły trzy chorągwie Siemowita IV i Janusza I.
Po unii Polski z Litwą i klęsce Krzyżaków ziemia różańska stała się krainą bezpieczną. Nową sytuację znakomicie wykorzystał jej władca Janusz I. W ciągu kilku lat nadał lub sprzedał rycerzom 125 włók ziemi, niemal wszystkie, oprócz jednego nadania, w pobliżu Różana, położone w północnej części ziemi różańskiej, w okolicach Niedźwiedzicy (Miedźwiedzicy), Strzemiecznej, Dobrołęki, Żerania i w pobliżu Mamina.
Zaludnienie ziemi różańskiej było wówczas tak duże, że w tym samym czasie jej mieszkańcy kupowali lub otrzymywali posiadłości w innych częściach Mazowsza. I tak Mikołaj Modzel i Ścibor z Modzel otrzymali posiadłości pod Łomżą, Mikołaj z Sypniewa otrzymał 20 łanów boru w Czartoszewie nad Orzem, trzej dziedzice z Kurzątek otrzymali posesje pod Nowogrodem, Przedburz Żebro z Żebrów otrzymał ziemię nad Różem, Maciej Dziki i jego brat Przecław z Glinek przenieśli się do nowej siedziby nad Omulwią.
Janusz I zmarł w grudniu 1429 r. w wieku 100 lat. Z czasów jego rządów zachowały się informacje niemal o wszystkich miejscowościach ziemi różańskiej z nielicznymi wyjątkami, dotyczącymi najczęściej tzw. okolic szlacheckich, w których z głównej siedziby pączkowały nowe osady rozróżniane przez drugi człon nazwy miejscowości, np. o Głażewach, Krzyżewach i Maminach. Janusz I przeniósł stolicę swego księstwa do Warszawy i za jego czasów Warszawa w 1413 r. uzyskała pełny przywilej prawa miejskiego.
Pod koniec jego rządów w 1424 r. funkcjonował już w Różanie sąd ziemski.
W latach 1417 - 1418 Janusz I był szesnastokrotnie w Makowie, dwunastokrotnie w Różanie i raz w Magnuszewie, sprawując swoje uprawnienia władcze.6
Siemowit III dokonał zmian ustrojowych. Janusz I stworzył gospodarcze podwaliny i dzięki ich rządom na początku XV w. wyodrębniła się ziemia różańska jako jednostka podziału terytorialnego i okręg sądowy. Można ich uznać za „ojców" ziemi różańskiej.
Kazimierz Daszewski
Errata
W zamieszczonym w nr.9-10/2007 r. miesięczniku Świerszcz Różański odcinku "Trudne czasy" w kolumnach 1 - 4 oraz ostatniej mylnie podano Konrad II Mazowiecki zamiast Konrad I Mazowiecki.
Data wiecu w Gąsawie zamiast (1222) powinno być (1227).
W kolumnie 5 akapit 2 zamiast „ziemi wiejskiej" powinno być „ziemi wiskiej".
1. Jana Długosza Roczniki czyli Kronika sławnego Królestwa Polskiego tom VIII PWN Warszawa 1975 r. str. 161
2. Tamże str. 247
3. Janusz Grabowski. Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341 - 1381. Wyd. D i G Warszawa 1999 r. str. 27
4. Tamże
5. Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowiecki cz. III lata 1356 - 1381. Dokument 287
6. Pomniki prawa wydane przez Warszawskie Archiwum Główne: Metryka Księstwa Mazowieckiego: Tom I Warszawa 1918 r., Tom II Warszawa 1930 r.
