Ostatnie lata książęcego Mazowsza
Po śmierci Janusza I ziemia różańska znalazła się w domenie Bolesława IV,
w dzielnicy warszawskiej. Kiedy po śmierci Władysława Jagiełły nie wszyscy na Litwie uznali elekcję i koronację Władysława III Warneńczyka doszło tam do konfliktu Zygmunta Kiejstutowicza, uznającego prawa zwierzchnie młodego Władysława, ze Świdrygiełłą, który tego nie uczynił. Świdrygiełłę popierali Krzyżacy inflanccy. Po przegranej przez Świdrygiełłę bitwie pod Wilkomierzem
w 1435 r. zawarto z zakonem krzyżackim „wieczysty pokój", którego stroną obok Polski i Litwy było Mazowsze. Mocą tego układu Polska z Mazowszem ubezpieczyła granicę północną.
Mimo przyrzeczenia danego swego czasu przez Władysława Jagiełłę Bielsk, Drohiczyn, Mielnik i Suraż nie weszły w skład włości książąt mazowieckich. Toczyli oni z wielkim księciem litewskim spór o Podlasie. Starania dyplomatyczne z udziałem Polski nie doprowadziły
do ugody, w rezultacie czego Bolesław IV i Władysław I (książę płocki i bełski - bratanek Janusza I ) zajęli przyrzeczone miasta. Powstały zatarg próbowano załagodzić na rozjemczym zjeździe panów polskich i litewskich w Parczewie w listopadzie 1441 roku. Zjazd ten i prowadzone po nim dwuletnie rokowania okazały się bezowocne. W 1444 r. wojska litewskie wkroczyły na Podlasie i Mazowsze. Mazowszanie nie potrafili stawić im skutecznego oporu co zmusiło Bolesława IV do zrzeczenia się podlaskich nabytków za pieniężne odszkodowanie.
Po klęsce pod Warną nieoczekiwanie opustoszał tron polski. Wobec braku wiarygodnych informacji o losie Władysława III Warneńczyka, na zjeździe w Sieradzu dokonano warunkowej elekcji nowego króla - Kazimierza Jagiellończyka, który tronu nie przyjął. Wobec przedłużającego się bezkrólewia na zjeździe w Piotrkowie w 1446 r. okrzyknięto królem Polski księcia Bolesława IV, który miał wejść w swe prawa gdyby Kazimierz Jagiellończyk ostatecznie odmówił przyjęcia polskiego tronu. Po roku niezdecydowany Kazimierz koronę polską przyjął.
Bolesław IV zmarł w 1454 roku. Po jego śmierci do 1471 r. Mazowszem rządzili niepodzielnie synowie zmarłego księcia: Konrad III Rudy, Janusz II, Bolesław V i Kazimierz. Po podziale Mazowsza Janusz II otrzymał ziemię ciechanowską, łomżyńską i różańską a w 1488 r. Płock i Wiznę po Bolesławie II. Po śmierci Janusza II w 1495 r. ziemię płocką i wizneńską przyłączono do korony, a Konrad III Rudy otrzymał od Jana I Olbrachta w lenno resztę Mazowsza w tym ziemię różańską.
Przed kwietniem 1497 r. Konrad poślubił Annę z Radziwiłłów. Miał wówczas 49 lat, a Anna 21. W tymże roku w koronie trwały przygotowania do wyprawy przeciwko Turcji. Kiedy wojska polskie w sierpniu dotarły do granicy mołdawskiej wyprawa czarnomorska przekształciła się w konflikt z Mołdawią. Oddział wojska mazowieckiego, złożony z 600 jeźdźców „ciągnął na wyprawę tak powoli, że przybył pod Szepienicę na Bukowinie dopiero w czasie odwrotu J. Olbrachta po klęsce bukowińskiej. Otoczony przez 3 000 wyborowej jazdy wołoskiej został prawe cały w pień wycięty"1. Wojska koronne wróciły do kraju pokonane ale z mniejszymi stratami.
Gdy do kraju dotarła wieść o klęsce pod Szepienicą na Mazowszu w wielu rodzinach szlacheckich zabrakło kogoś z bliskich. Setki kobiet opłakiwało stratę synów i mężów, tysiące opłakiwało stratę ojców, braci, kuzynów. Tragedia mazowieckiego wojska przeszła do historii w powiedzeniu: „za króla Olbrachta wyginęła szlachta".
Konrad III Rudy rządził Mazowszem do 28 października 1503 roku. Przeżył młodszych braci, ale późne jego ojcostwo z prawego łoża sprawiło, że kiedy zmarł pozostawił tylko nieletnich następców - Stanisława i Janusza oraz córki Annę i Zofię. Opiekę nad dziećmi sprawowała żona Konrada - ks. Anna, która po śmierci męża przeciwstawiała się skutecznie dążeniom Aleksandra Jagiellończyka wcielenia do korony księstwa mazowieckiego. Władzę sprawowała z radą książęcą. W radzie tej wybitną postacią był Jakub Rzwieński ( z Rzwienia obecne Rzewnie ) herbu Złotogoleńczyk - starosta różański i makowski, zwolennik samodzielności Mazowsza. Dzięki jego staraniom na sejmie w Piotrkowie w 1504 r. zawarto z koroną ugodę, na mocy której ks. Anna uzyskała dla synów nadanie części ziem mazowieckich, a w roku następnym ustanowiona przez króla Polski opiekunką nieletnich książąt, stała się niekwestionowaną władczynią. Dla podkreślenia ciągłości władzy książęcej i prawomocności podejmowanych decyzji w sejmikach i zjazdach dygnitarzy, w objazdach księstwa i książęcych rokach sądowych obecna była z synami. Młoda wdowa była władczynią energiczną, dbała o rozwój miast, handlu i chroniła ludność kmiecą przed zachłannością szlachty, której pozycja społeczna wzrastała jako stanu dominującego. Prawdopodobnie z tego powodu rządy księżnej Anny nie podobały się części szlachty, która już wcześniej była niezadowolona z rządów jej męża, który dla pomnożenia swoich dochodów nakładał na nią nowe zobowiązania.
Kiedy ks. Stanisław osiągnął wiek sprawny do przejęcia rządów, a matka nie przekazała synowi władzy niezadowolenie części szlachty przerodziło się w bunt przeciw „rządom niewieścim". W 1516 r. zbuntowana szlachta wystąpiła zbrojnie, oblegając ks. Annę w obronnym dworze w Makowie, w którym wówczas przebywała z synami i niejakim Zaliwskim, „stanu niegodnego księżnej".
W obronie ks. Anny stanął, podobnie jak i inni starostowie, Rzwieński Jakub, stawiając opór poczynaniom szlachty, a syn ks. Stanisław pozostał lojalny wobec matki.
Do sporu wkroczył król Zygmunt I, który odłożył termin złożenia hołdu lennego przez Stanisława i Janusza, a także zapobiegł rozprawieniu się ze zbuntowaną szlachtą.
W następnym roku ks. Stanisław podjął współrządy z ks. Anną, która reprezentowała jeszcze niepełnoletniego Janusza.
W maju 1518 r. w Krakowie, po uroczystościach zaślubin Zygmunta I z Boną, król ogłosił zakończenie rządów regencyjnych ks. Anny i uznał władzę młodych książąt. Ci po powrocie na Mazowsze, przewodniczyli sejmikowi mazowieckiemu (w zjeździe w Zakroczymiu), który zapewnił zbuntowanym przeciw ks. Annie abolicję. Od tego czasu obaj książęta wykonywali rządy wspólnie i współpracowali z matką we władzy nad wykupioną w 1511 r. ziemią wiską, a jej rola wzrastała podczas nieobecności książąt na Mazowszu.
W 1522 r. zmarła ks. Anna. W roku następnym siostra książąt Zofia wyszła za mąż za palatyna Siedmiogrodu Stefana Batorego z Esced.
Na Mazowszu rządzili samodzielnie Stanisław i Janusz, którzy opiekowali się niezamężną siostrą Anną. Zabiegali oni o utrzymanie autonomii Mazowsza, w wyniku czego król Zygmunt I przyznał im prawa dziedziczne do wszystkich posiadanych przez nich ziem. Czynili starania, aby przyłączyć do swej domeny Mazowsze płockie. W tym celu Stanisław udzielił królowi w czerwcu 1542 r. pożyczki 10 tys. florenów (fl). Wkrótce potem zachorował i zmarł w sierpniu tegoż roku.
Po śmierci brata na Mazowszu sprawował rządy samodzielne Janusz III, który podobnie jak brat nie ożenił się i nie miał potomka. Zimą 1526 r. Janusz III, przebywając na dworze w Rzwieniu (obecne Rzewnie), ciężko zachorował. W towarzystwie Jakuba Rzwieńskiego udał się do Warszawy, gdzie przy asyście tegoż sporządził testament. Zmarł 10 marca 1526 r.
Na Mazowszu została niezamężna ks. Anna, siostra zmarłych książąt. Nie podporządkowała się ona przywiezionym przez posłów od króla żądaniom ustalenia daty pogrzebu Janusza III i omówienia procedury wcielenia księstwa do Korony.
Sejm mazowiecki zwołany do Warszawy, opowiedział się za odrębnością księstwa, dziedziczeniem także w linii żeńskiej i w ręce Anny złożył rządy. Anna uznana za władczynię Mazowsza poczęła wydawać akta, m.in. w czerwcu 1526 r. wystawiła przywilej dla miasta Różana, a dwór Rzewieńskiego w Różanie zwolniła od podatków.
Po powrocie króla Zygmunta I z Gdańska do Warszawy panowie mazowieccy 10 września 1526 r. złożyli hołd królowi, po czym odbył się pogrzeb Janusza III. Ks. Anna otrzymała do czasu zamążpójścia w użytkowanie niektóre dobra książęce m.in. zamki liwski i w Osiecku. Tytułowała się „dux Masoviae" jeszcze w 1536 roku.
Za panowania ostatnich książąt na Mazowszu w połowie XV w. powstała, w miejscu dotychczasowych termini generales (wieców sądowych) nowa instytucja conwencio generalis, która stopniowo przekształciła się w instytucję o charakterze sejmowym, uprawnioną do uchwalania praw. Zmiany ustrojowe, w wyniku których szlachta stała się dominującym stanem, nie doprowadziły jednak od razu do wykrystalizowania się sposobu wyłaniania przedstawicielstwa, polegającego na wybieraniu na sejmikach ziemskich posłów na sejm mazowiecki, którzy mieliby wyłączność na reprezentowanie swojej ziemi. Dokąd Mazowsze książęce trwało, niezależnie od wybranych posłów ziemskich, każdy szlachcic na zasadzie przynależności do swojego stanu mógł uczestniczyć w obradach sejmu mazowieckiego.
Do naszych czasów zachowało się niewiele materiałów źródłowych o funkcjonowaniu sejmików ziemskich i sejmu mazowieckiego, a zachowane często są lakoniczne i zawierają informację o udziale szlachty utytułowanej, dostojnikach dworu książęcego i osobach sprawujących funkcje ziemskie, a pomijają uczestnictwo pozostałych osób. Wiemy, że w 1502 r. na sejmie mazowieckim byli posłowie ze wszystkich ziem Mazowsza.
Wśród osób odnotowanych w zachowanych źródłach są informacje o uczestnikach sejmu związanych z ziemią różańską, co świadczy, że ziemia różańska miała już swoją elitę. Najbardziej znaną osobistością był Jakub z Rzwienia, od 1525 r. tytułujący się jako Jakub z Brzozek (Brzuzego). Jego obecność wymieniono na 16 sejmach, najwcześniejszym z 14 lutego 1502 roku.
Uczestnikiem sejmów (zjazdów) był Andrzej z Magnuszewa, sędzia ziemski różański, a od 1519 r. do 1526 r. wymieniony jako sędzia różański i makowski, który był na siedmiu sejmach, najwcześniej 15 maja 1508 roku. Natomiast Jan Gęsia z Magnuszewa obecny był na sejmach w 1471 i 1496 roku.
Ostatni wiek książęcego Mazowsza był okresem szybkiego rozwoju ekonomicznego i demograficznego ziemi różańskiej. Poza rolnictwem rozwijało się rzemiosło, skupione głównie w dwóch miastach: Różanie i Makowie. W Różanie byli kowale, krawcy, kuśnierze, szewcy, ślusarz i zdun. A tkacze i postrzygacze sukna byli zorganizowani w cechu już przed 1480 rokiem. W Makowie oprócz kowali, krawców, kuśnierzy, szewców był kotlarz, miecznik i muratorzy. Każde miasto miało łaźnię, a z usług łaziebników w Różanie i Makowie korzystały również osoby spoza ziemi różańskiej. W Różanie byli rybacy i do czasu pobudowania mostu przewoźnicy, a Piotr Żeglarz, kupiec z Różana, na handlu z Gdańskiem doszedł do znacznej fortuny i po przeniesieniu się do Ostrowi staje się jednym z pierwszych przedstawicieli „patrycjatu" ostrowskiego. Bernard
z Rzwieni był pusznikiem (artylerzystą) w Ciechanowie.
W obrębie ziemi różańskiej były co najmniej 24 młyny zbożowe i rudne tzw. kuźnice. Młyny zbożowe dokonywały przemiału głównie na potrzeby lokalne. Młyny rudne funkcjonowały w dobrach magnuszewskich.
W istniejących niemal w każdej wsi karczmach, a w większych miejscowościach nie tylko jednej, produkowano powszechnie piwo (tylko 10 karczm nie ważyło piwa). W Różanie był browar, z którego piwo w późniejszych latach uchodziło za lepsze od wareckiego.
Rozwinął się przemysł drzewny. Ziemia różańska stała się eksporterem produktów leśnych. W handlu z Prusami w latach 1450 - 1490 drewno z ziemi różańskiej stanowiło 15 % sprzedanego przez Mazowsze drewna, a w latach 1491 - 1520 już 20 %. Wywożono smołę, którą spławiano do Gdańska i potaż drzewny. Na początku XVI w. rozpoczął się wywóz zboża (2 % całego wywozu z Mazowsza).
Różan rozwijał się i tętnił życiem. Dzięki usytuowaniu na przecięciu dwóch ważnych szlaków handlowych - wodnego na Narwi i drogowego z zachodu na wschód Różan był miejscem nie tylko handlu lokalnego. Przybywali doń kupcy z odległych stron nie tylko z Torunia ale i z Gdańska. W 1443 r. ustanowiony został zakład pomiędzy Anną, mieszczką z Różana a Hanuszem Zelendorfem, kupcem z Gdańska, zapewne na tle kontaktów handlowych.2 O skali ruchu na szlakach handlowych i ich znaczeniu na Mazowszu mogą świadczyć informacje o wysokości wpływów z cła i czynszu na przeprawach. Wpływy z cła wodnego w Różanie wyniosły w 1481 r. 36 florenów, w innych latach były niższe choć w końcu pierwszego ćwierćwiecza XVI w. przeciętnie rocznie zbierano 20 florenów, na Bugu w tym samym czasie z jednej komory celnej poniżej 13 florenów. Czynsz z mostów na przeprawach na Narwi był najwyższy w Różanie: 40 florenów, w Łomży 36 florenów. Na Bugu w Kamieńcu 6 florenów.
Starostwo różańskie było jednym z najatrakcyjniejszych. Starosta za mianowanie na dane starostwo był zobowiązany świadczyć tzw. stacje.3 Liczba stacji z danego starostwa zależała przede wszystkim od wysokości dochodów pobieranych przez starostę, a te z kolei od liczby miast i wsi w starostwie i stanu ich zagospodarowania. Z pośród 16 starostw na Mazowszu, o których mamy dane z XV i XVI w. najwięcej stacji świadczył starosta płocki (10), po 6 stacji świadczyli starostowie: różański, warszawski i wyszogrodzki, niewiele mniej (5,5) starosta łomżyński, a starostowie ostrołęcki i ostrowski tylko po jednej. W latach 1519 -1520 starostwo różańskie wydzierżawiono za 5 stacji, ale z zaznaczeniem, że ich liczba za dzierżawę jest niższa od liczby stacji należnych.
Rozwój przemysłu, rzemiosła i handlu stymulował rozwój miast. W ostatnich latach pierwszego ćwierćwiecza XVI w. w Różanie było około 180 domów, w Makowie 115. Przyjmując, że w każdym z tych domów mieszkało 5 - 6 osób, Różan mógł liczyć około 1000 mieszkańców, Maków 800. Do Różana, siedziby władzy terytorialnej i sądowniczej, przybywało dużo przybyszów z całej ziemi. Ponadto Nur lokowany w 1434 r. podlegał wyższemu sądowi prawa niemieckiego w Różanie.
Już w XIII wieku plebani byli zobowiązani do utrzymywania przy parafii szkoły i osadzenie w niej nauczycieli „język polski posiadających". W XVI wieku szkolnictwo parafialne byłow każdej parafii.
Wśród studentów Akademii Krakowskiej do 1525 r. znalazło się 12 pochodzących z Różana. Z ostatniego wieku książęcego Mazowsza znamy wybitne jednostki pochodzące z ziemi różańskiej, bądź okresowo z nią związane. Najbardziej zasłużonym nie tylko dla Mazowsza i znanym jest Maciej, syn Wojciecha z Różana. Piastował on wiele urzędów duchownych i świeckich, ale największe zasługi położył na innym polu. Z jego inspiracji sporządzone zostało tłumaczenie statutów koronnych przez Świętosława z Wojcieszyna, a on sam przetłumaczył na język polski statuty książąt mazowieckich. Ponadto jako kanclerz dworu książęcego kierował przepisaniem dawnych ksiąg metryki Janusza I i Bolesława IV.
Bodajże w trzecim pokoleniu od przybycia do ziemi różańskiej pojawił się w rodzinie właścicieli Załęża Mikołaj, przyszły kanonik łęczycki i warszawski, nauczyciel synów Bolesława IV, zapewne wysoko ceniony, skoro był uhonorowany przywilejem książęcym dla siebie i trzech braci.
Syn kmiecia Piotr z Chodkowa, nauczyciel książąt i kanclerz dworu, przyszły biskup płocki był plebanem w Makowie.
Proboszczem w Sieluniu był Jan Łaski, kanclerz koronny i późniejszy arcybiskup gnieźnieński. Dla ziemi różańskiej w przełomowych latach inkorporacji Mazowsza do korony był zapewne najważniejszą osobą Jakub Rzwieński.
Kazimierz Daszewski
1 Borzemski A., Siły zbrojne w wołowskiej wojnie Jana Olbrachta, „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie", dz. II, t.5 z.1, Lwów 1928, przypis 2 ze str. 9.
2 Zakład zawierany przed władcą o poddaniu się rozstrzygnięciu zaistniałego sporu przez sędziego (sąd); wyrzeczenie się dochodzenia swoich racji pozasądową drogą obwarowane przepadkiem kwoty zakładu.
3 Za stację rozumiano obowiązek utrzymania księcia wraz z dworem przez okres jednego tygodnia. Liczebność dworu książąt mazowieckich nie przekraczała zazwyczaj 50 - 60 osób.
Bibliografia
1. Dzieje Mazowsza do 1526 r., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
2. Kazimierz Tymieniecki, Procesy twórcze. Formowanie się społeczeństwa polskiego w wiekach średnich 1921
3. Jerzy Senkowski, Skarbowość Mazowsza od końca XIV w. do 1526 r., PWN Warszawa 1965
Sarkofag dwóch ostatnich książąt mazowieckich z dynastii Piastów: Stanisława i Janusza jest jednym z najciekawszych obiektów znajdujących się we wnętrzu najstarszego kościoła w Warszawie - Świętego Jana. Płyta przedstawia ubranych w zbroje rycerskie, leżących obok siebie braci. Książęta byli ostatnimi
z potomków Bolesława Krzywoustego, którzy rządzili księstwem jako niepodległą dzielnicą. Po ich bezpotomnej śmierci w roku 1526 Mazowsze na powrót wróciło do królestwa. Według jednej
z warszawskich legend bracia zostali otruci przez zwolenników przyłączenia Mazowsza do Korony o co oskarżano między innymi królową Bonę. Szczątki książąt odkryte zostały dopiero po II Wojnie Światowej gdy robotnicy natrafili na tajemniczą kryptę. Po wejściu do pomieszczenia odnaleziono resztki ciał, ubrane w szaty z wyhaftowanymi orłami piastowskimi. Fragmenty ciał, między innymi paznokci oraz włosów, w których osadzają się toksyny świadczące o otruciu przewiezione zostały do zakładu medycyny sądowej. Badania miały dowieść prawdziwości legendy. Okazało się jednak że przyczyn przedwczesnej śmierci (pierwszy zmarł w wieku 23, drugi 24 lat) po 400 latach nie uda się jedoznacznie ustalić. Wskazywano na zbyt hulaszczy tryb życia lub tajemniczą chorobę, która zabiła książąt, wielu historyków stoi nadal przy twierdzeniu, że zostali otruci. Niezależnie od tego czy legenda jest prawdą, faktem jest, że swego czasu wytoczony został kilku warszawskim mieszczkom proces, podczas którego „udowodniono" im podanie zatrutego jadła i skazano na śmierć. Według pamiętnikarzy „piekły się przez cztery godziny, biegając koło słupa, a gdy się z sobą zeszły, kąsały na sobie ciało nawzajem, aż upieczone pomarły".
Ostatni książęta mazowieccy: Janusz, Stanisław i Anna.
