Powstanie kościuszkowskie 1794r
W Krakowie 24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko wygłosił akt Powstania Narodowego i tę datę przyjęto za początek powstania. Wcześniej, bo już 12 marca, brygadier A.J. Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji wojska i wyruszył na czele około 1200 żołnierzy kawalerii narodowej z Ostrołęki do Krakowa, tym samym sprzeciwiając się postanowieniom traktatów drugiego rozbioru Polski narzuconym nam na sejmie grodzieńskim 1793r. Wiele przesłanek przemawia za tym, że sprzeciw ten w tym rejonie Polski nie był przypadkowy. Na sejmie grodzińskim część posłów mazowieckich opowiedziała się po stronie patriotycznej opozycji, wśród nich posłowie ziemi różańskiej Józef Młodzianowski i Andrzej Ciemniewski.
Poseł Ciemniewski bez wcześniejszego doświadczenia parlamentarnego początkowo nie zwrócił na siebie uwagi, ale szybko okazał się nieustępliwym przeciwnikiem narzucanych Polsce traktatów i bardzo aktywnym krytykiem uległych postaw posłów, a nawet króla. Postanowienia sejmu nazwał szkaradnymi i zadeklarował, że po powrocie stanie wśród swoich braci i oznajmi im, że zamiast złotej wolności mają teraz żelazne okowy, że wszelkimi siłami sprzeciwiał się zawarciu podziałowego i związkowego traktatu i nie zgodził się na potwierdzenie dokonanego podziału Rzeczypospolitej. Po powrocie z sejmu o złożonych deklaracjach nie zapomniał i zaangażował się w działania na rzecz odzyskania niepodległości. Ziemia różańska jako jedyna na Mazowszu nie zawiązała ziemskiej konfederacji targowickiej. Józef Młodzianowski i Andrzej Ciemniewski byli w Warszawie 19 kwietnia i podpisali „Akces obywatelów i mieszkańców Księstwa Mazowieckiego do Aktu Powstania Narodowego pod naczelnictwem Tadeusza Kościuszki”. Wraz z nimi akt ten podpisali Stanisław Klicki – cześnik ziemi różańskiej i Szczepan Sinicki – burgrabia grodzki różański. Zapewne Ciemniewski prowadził wcześniej działalność konspiracyjną, skoro został wybrany do Rady Zastępczej Tymczasowej, a konspiracja w ziemi różańskiej obejmowała więcej osób, bowiem do Komisji Porządkowej Warszawskiej obok Ciemniewskiego wybrano Mikołaja Glinkę – chorążego różańskiego, który z wyboru ziemi różańskiej wszedł do Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego wraz z Jakóbem Trzcińskim.
W skład deputacji komisyjnej porządkowej z ziemi różańskiej weszli: Adam Rzechowski – podsądek, Józef Klicki – łowczy różański, Józef Buczyński – wojski różański, Leon Tymiński – komornik, Józef Młodzianowski, Jakób Zembrzuski i Malinowski – obywatel makowski. Upoważnieni oni zostali do dokooptowania dwóch obywateli z miast ziemi różańskiej. Front nad Narwią przeciw Prusakom utworzyły głównie formowane początkowo spontanicznie, później w sposób lepiej zorganizowany, oddziały miejscowych obywateli. Liczyły one w niektórych okresach około 5000 głów pospolitego ruszenia. Były to korpusy Karwowskiego, Kwaśniewskiego, Zielińskiego, Wojczyńskiego i Jaźwińskiego (przybyłego z Litwy). Oddziały te przeciwstawiały się Prusakom, którzy zajęli tereny Mazowsza nie objęte drugim rozbiorem i utworzyły kordon na Narwi, a także przeszły na lewy jej brzeg. Oddział Jana Zielińskiego już 27 maja: „uderza na czele uzbrojonego ludu pod Ostrołęką na bateryję pruską, zabiera ją, zabija 12 Prusaków, resztę przepędza za Narew. Wieśniacy przeprawiają się przez Narew wpław i ścigają ich półtorej mili”.1 Do połowy sierpnia dochodziło do walk głównie w ziemi łomżyńskiej, później starcia objęły okolice w pobliżu Różana i przeniosły się na prawy brzeg Narwi. Oddział Karwowskiego 19 sierpnia natarł z powodzeniem na oddziały przeciwnika w Łachach i Binduszce, a 21 sierpnia Polacy zaatakowali pozycje pruskie pod Nożewem(oddział gen.Zielińskiego) i pod Grabowem (oddział gen. Wiszowatego). Rotmistrz Zawadzki przeprawił się 17 września z brygadą Jaźwińskiego przez Narew i z powodzeniem stoczył kilka potyczek – w Sielcu w dniu przeprawy, następnego dnia w Rzewniu i dzień później w Kornewku, Gzowie i Strzyżach. Brygada Jaźwińskiego ponownie zaatakowała kawalerię pruską w Strzyżach 24 września. W tym czasie przybył z Litwy Jerzy Grabowski, objął on główną komendę nad oddziałem gen.Zielińskiego, liczącym 1500 żołnierzy wojsk regularnych i oddziałami Karwowskiego, Kwaśniewskiego, Wojczyńskiego i Jaźwińskiego. Ostatniego września oddział korpusu Wojczyńskiego zaatakował pod komendą kapitana Połańskiego załogę pruską w Koźliczkach, a 7 października podpułkownik Zawadzki stoczył pomyślną potyczkę z oddziałem pruskim w Łasi. Meldunki o przeniesieniu walk na prawy brzeg Narwi dotarły do władz powstańczych. Rada Najwyższa Narodowa na sesji poobiedniej 14 października 1794 roku przyjęła następującą decyzję: „ Z powodu odebrania wiadomości, iż wojska pruskie z ponad Narwi usuwają się dla lepszego i skuteczniejszego ziemi łomżyńskiej, różańskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanowskiej i nurskiej urządzenia, stosownie do rezolucji swoich, ustanowiła pełnomocnikiem obywatela Mikołaja Glinkę komisarza porządkowego Księstwa Mazowieckiego, któremu potrzebną dała instrukcję”2 W decyzji tej ujawnia się nadzieja na rozumienie powstania na całe północne Mazowsze, a było to już po klęsce pod Maciejowicami. Ale wkrótce sytuacja ta zmieniła się. Oddział gen. Karwowskiego przegrał 24 października potyczkę z wojskiem pruskim pod Różanem, a dzień później doszło do utarczki wielce niekorzystnej pod Wielkim Magnuszewem. O przebiegu tej ostatniej niewiele wiemy, ale jej skutki świadczą, że Polacy w Wielkim Magnuszewie zostali zaskoczeni. W Magnuszewie do niewoli dostali się: major Paszkowski, Gyra o niewiadomej randze, Topolski o niewiadomej randze z korpusu Karwowskiego, kapitan Januszewicz, kapitan Kurosz z korpusu Wojczyńskiego, kapitan Forestier, kapitan Połoński z pułku pikinierów milicji podlaskiej, kapitan Prusiński, chorąży Jan Kamiński adiutant lekkiej jazdy z korpusu Zielińskiego. Poległ w walce Rószkowski z korpusu Karwowskiego. Moskale idący pod Warszawę stoczyli 29 października pod Ostrołęką potyczkę z wojskiem polskim. 31 października prusacy zaatakowali obóz polski pod Wysznią nad Narwią i zadali mu znaczne straty.
1 listopada wojsko pruskie uderzyło pod Piątkami na korpus Jerzego Grzebowskiego, otoczyło go ze wszystkich stron i zmusiło do poddania. 4 listopada wojska pruskie zajęły Ostrołękę. Tego samego dnia padła Praga, w której wojsko Suworowa wymordowało ludność cywilną. Walki w dorzeczu Narwi prowadzone w małej skali były jednak obok obrony Warszawy najdłużej trwającymi zmaganiami w czasie powstania kościuszkowskiego.
Kazimierz Daszewski
1. Bolesław Twardowski; Spis bitew i potyczek, str.55 2. Akta powstania Kościuszki I, II str. 459
2. Akta powstania Kościuszki wydane przez Szymona Arkenazego i Włodzimierza Dzwonkowskiego, Kraków 1918
3. Bolesław Twardowski. Wojsko polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań 1891.
4. Bolesław Twardowski. Chronologiczny spis bitew i potyczek w powstaniu kościuszkowskim.
5. Bolesław Twardowski. Spis osób z r. 1794, które uczestniczyły w działaniach wojennych Kościuszki 1794r.
6. Dariusz Rolnik. Szlachta koronna wobec konfederacji targowickiej. Katowice 2000r.
7. D. I. Iłowajskij. Sejm grodzieński roku 1793. Ostatni sejm Rzeczypospolitej Polskiej w tłumaczeniu M. Iwanowskiego z rosyjskiego na polski. Poznań 1872r.